Games & Filosofie – Games zijn (geen) kunst!

Kunst. Met name door de opkomst van de indie-games, lees je de term steeds vaker. Games worden vergeleken met kunst, verheven tot kunst en soms juist niet; dan wordt vastgesteld dat games geen kunst zijn en dat ook nooit zullen worden. Kortom: de een stelt dat games kunst zijn, de ander stelt juist het tegenovergestelde. Wat men in deze discussie vaak vergeet, zoals wel meer gebeurd in discussies, is te onderzoeken waar ze het precies over hebben. Want, wat is kunst eigenlijk? En kunnen games wel kunst zijn? En als we een definitie bij de eerst vraag kunnen krijgen, en een positief antwoord op de tweede, moeten we dan willen dat games kunst zijn?

Al eeuwen-, zo niet millennia-, lang zoeken kunstenaars naar het schone. Daarmee wordt niet letterlijk schoon mee bedoeld, maar meer het beeldschone; het ware of iets zoals het moet zijn. Die zoektocht kent verschillende manieren van speuren. De een zoekt het schone in de beeldhouwkunst, een ander in de muziek en weer een ander in de dicht- of schilderkunst. In al die tijd was men op zoek naar datgene wat men zo mooi en/of indrukwekkend vond dat je er een beetje van je padje van raakte.

Wat precies kunst was, was strikt afgebakend. Hoewel de onderwerpen van kunst wat konden variëren, was het, zeker in Europa, duidelijk wanneer je met een kunstenaar te maken had en wanneer met een prutser. Er waren, bijvoorbeeld, strikte regels over hoe men god en goden afbeeldde of hoe een man en vrouw er uit dienden te zien.

Dat duurde ruwweg tot 1917.

Voor die tijd ging het bovenstaande vrijwel volledig op. Kunst was iets voor de verfijnde elite. Voor de mensen die er hier voor geleerd hadden, of de mensen met flinke zakken geld. Natuurlijk was er ook een soort kunst voor de man met iets minder diepe zakken, maar dat beperkte zich vaak tot chique varianten op alledaagse gebruiksvoorwerpen. De “hoge” kunst, zoals dat zo mooi heet, was voorbehouden aan (rijke) connaisseurs: fijnproevers. Wat zij niet als kunst bestempelden, was geen kunst. Punt uit.

En toen kwam Marcel Duchamp. Deze in Frankrijk geboren kunstenaar zette in 1917 een pispot ondersteboven op een sokkel. BAM, kunst! De bazen van de expositie weigerden het stuk: iets wat zo simpel en ordinair was, dat kon geen kunst zijn. Het veroorzaakte een storm van kritiek in de kunstwereld en zorgde uiteindelijk voor de acceptatie van de meer vreemde kunstwerken. Natuurlijk waren er ook binnen de bestaande en erkende kunstvormen revolutionairen aan het werk, maar Duchamp en zijn gelijkdenkenden zorgden voor compleet nieuwe kunstvormen.

Sindsdien zie je wat men kunst noemt namelijk in alle vormen; niet langer is kunst beperkt tot erkende vormen zoals de schilder- of tekenkunst. Zeker de moderne kunst toont zich in allerlei gedaantes. Waarom dan niet in de vorm van games?

Er zijn meer dan genoeg games die op het eerste gezicht in aanmerking komen voor een kunst label. Denk bijvoorbeeld aan Dear Esther, de geroemde/vervloekte game van The Chinese Room, waarin je in de meest mooie bewoordingen een verhaal voorgeschoteld krijgt over je verloren liefde terwijl je een onbekend eiland doorloopt. Of denk aan Proteus. In deze game kun je niet veel meer dan lopen in een soort pixelig sprookjesbos. Er zijn ook games die zich heel duidelijk baseren op een kunstenaar, zoals Monument Valley en The Bridge, beide gebaseerd op het werk van Nederlandse kumstenaar M. C. Escher en zo letterlijk bestaande kunst benaderen.

Maar wat dacht je van BioShock, zou die in aanmerking komen? Het is een schitterend voorbeeld van een modern Dystopia, een omgekeerde Utopia, een totaal onwenselijke wereld. BioShock toont een totaal mislukte wereld gebaseerd op de rede en verstand die half door de stiekem ingebrachte religie, en half door de onhaalbare eisen van de maatschappij kapot ging.

Of het nog uit te komen verhaal van oorlogsslachtoffers in This War of Mine? Hier speel je met de slachtoffers van een burgeroorlog om te overleven in een letterlijk kapot geschoten wereld met alle, echt alle, problemen van dien. Hoewel ik de game graag wil spelen, zal het geen pretje zijn maar meer een ervaring die ik niet wil missen.

Wellicht een van de, naar mijn mening, beste games ooit gemaakt: Amnesia: The Dark Descent? Geen enkele andere game wist bij mij zo’n sterke emotie op te roepen. Hoewel ik wist dat ik keek naar het scherm van mijn laptop en totaal niet in gevaar was, was ik toch echt bang. Een fantastische ervaring! Als tegenwoordig alle voorwerpen tot kunst verheven kunnen worden, wat maakt dan iets tot een kunstwerk? Wat zijn de achterliggende eigenschappen van iets welke datgene tot kunst kan maken?

Je zou het van twee kanten kunnen bepalen. Degene die iets maakt kan zeggen: wat ik nu heb gemaakt is kunst. Anderzijds kan ook degene die naar hetgeen dat net gemaakt is kijkt zeggen: dat, wat je nu gemaakt hebt is kunst. Maar wat voor eigenschappen zorgen er dan voor dat iets kunst is? Een duidelijke definitie is er niet. Je zou kunst kunnen definiëren als het zo perfect mogelijk vangen van de natuur, of juist in ruwe impressies.

Er zijn tal van, soms tegenstrijdige, definities te vinden van wat kunst nu eigenlijk is of zou moeten zijn. Hoewel de meeste definities enorm verschillen in hoe kunst tot stand moet komen, hebben ze veelal een gelijke mening over het effect: kunst moet de aanschouwer ervan in vervoering brengen. Kunst moet je meenemen naar datgene wat de kunstenaar duidelijk probeert te maken in zijn werk.

Toen ik onlangs in het Rijksmuseum rondliep zag ik een schilderij dat mij voor de volle honderd procent in vervoering bracht: Death of the Pharoah Firstborn Son. Met name het verdriet van de Farao die jou radeloos aankijkt, het greep me enorm aan en maakte het bijna persoonlijk. Ik denk dat dit, het in vervoering kunnen brengen van de toeschouwer of, in het geval van games, de speler, de definitie is die je kunt gebruiken om te stellen dat games weldegelijk kunst kunnen zijn.

Kijken naar wie het heeft gemaakt en het waarom daarachter is namelijk problematisch, zeker wanneer je gaat zoeken naar een bedoeling. Want stel dat iets jou enorm kan raken, bijvoorbeeld een abstract kunstwerk, hoe weet je zeker dat het de bedoeling was van de maker om mensen te raken met wat hij of zij maakte? Misschien mieterde hij totaal per ongeluk een emmertje verf op een doek en probeerde het gewoon te verpatsen om z’n huur te kunnen betalen. Je weet het simpelweg niet en zult het ook nooit kunnen achterhalen. Want stel dat je het hem of haar vraagt, spreekt hij dan de waarheid? Wat de bedoeling is achter iets, is nooit met zekerheid te achterhalen; je kunt het vragen of beredeneren maar zeker weten doe je het nooit.

Probeer het eens uit bij deze tekst: hier lijkt de mening van mij als schrijver goed door naar voren te komen, maar hoe zeker is dat? Is dit echt de mening van de schrijver, of is het enkel iets wat de schrijver op webpapier heeft gezet voor de lol? Nu mag je zeker uitgaan van het eerste maar nog steeds weet je dat niet voor de honderd procent zeker.

Dat is ook helemaal niet erg, want ik denk dat kunst helemaal niet bestaat. Althans niet als label om op iets te plakken zodat het voor eens en altijd besloten is dat hetgeen waar het is opgeplakt definitief kunst is. IK vond Amnesia briljant, IK heb ontzettend genoten van Dear Esther, Proteus en The Bridge. Allen brachten ze mij, op verschillende manieren, in vervoering en lieten me wegdromen in andere werelden. Maar of ze dat ook lukt bij jou, ik weet het niet. Misschien heb jij hele andere titels in gedachten wanneer je aan kunst en games denkt. Games die jou laten wegdromen naar hun werelden terwijl ze mij niets doen. 

Wat iemand mooi vindt, wat iemand raakt en in vervoering brengt is sterk sociaal en cultureel bepaald. Oftewel: wanneer ik ergens anders was opgegroeid onder andere omstandigheden, dan had ik misschien wel een hele andere mening gehad over games als Dear Esther.

Omdat alles nu kunst kan zijn, zelfs een omgekeerde pispot is een meesterwerk, is niets meer kunst. Klinkt vaag? Wat daarmee bedoeld wordt is: zodra alles dezelfde eigenschap heeft, bestaat die eigenschap niet meer, omdat je het niet meer kunt afzetten tegen iets anders wat die eigenschap niet heeft. Er is tegenwoordig niets meer dat nog niet tot kunst is verheven. Je kunt niet meer zeggen: dit is kunst, want dat wat jij daar hebt is geen kunst, zie je de verschillen? Want ook wat hij daar heeft kan zomaar eens een meesterwerk zijn. Verschillen zijn niet meer te vinden.

Natuurlijk, er zijn musea te vinden, tot aan de nok toe gevuld met kunst. Maar is dat kunst omdat het iedereen op een een eenzelfde wijze in vervoering kan brengen, of is het kunst simpelweg omdat het kunst is? Dat gevoel krijg ik namelijk heel vaak bij bepaalde kunstwerken. Begrijp me niet verkeerd, ik vind musea fascinerend en ben dol op de soms wonderlijke achtergrondverhalen van bepaalde objecten. 

Maar wat je over een of andere flitsend gekleurde Rietveld-stoel kunt zeggen, kun je ook vertellen over de eerste verbrandingsmotor, of Wolfenstein 3D; beide revolutionair, met pijn en moeite gecreëerd, ver hun tijd vooruit en zorgden beide voor allerlei vernieuwingen.

Zijn games dan kunst? Nee, niet wanneer je de term wil gebruiken als universele term. Ik denk niet dat iemand redelijkerwijs kan aankomen met een definitie die op alles van toepassing is wat kunst kan zijn. Kunst als algemene definitie bestaat niet. En toch kunnen games wel degelijk kunst zijn: maar dan op persoonlijk niveau. Ik vond de wereld van Deus Ex: Human Revolution fascinerend, een waar kunstwerk van hoe de toekomst er redelijkerwijs best eens uit zou kunnen komen te zien. Ik vond het een kunstwerk, net als de hierboven genoemde titels.

Moeten we nu dan willen dat games worden erkend als kunstvorm; als potentiële leverancier van kunst? Het is eigenlijk een heel oninteressante discussie: een definitie van waar we het precies over hebben, is niet voorhanden en zal er zeer waarschijnlijk ook nooit komen. En bovendien, wat als we die wel hadden en we lieten games bestempelen als kunst, wat dan? Worden we daar dan blij van? Ik denk het niet. Als je iets aanmerkt als zijnde ultra hip of super vernieuwend, dat schept dat soms onhaalbare verwachtingen. We maken dat al vaak genoeg mee in gamesland *kuch* Destiny *kuch*.

Wat we, naar mijn mening, moeten doen is genieten van games, van de werelden die ze ons voorschotelen, waar ze ons naartoe lokken en in laten wegdromen. Of dat dan kunst is, of zou moeten zijn, dat is eigenlijk helemaal niet zo interessant.